هنر و علم تربیت

«پداگوژی» هنر و علم تربیت کودکان است و اغلب مترادف با واژه تدریس یا تعلیم و آموزش به کار برده می شود. به طور دقیق تر پداگوژی، آموزش معلم محوراست.

اکنون «پداگوژی» مفهوم گسترده تری یافته است و در موارد مختلفی به کار می رود از جمله؛ علم، اخلاق، فلسفه علمی، فنون مختلف و آفرینش آثار زیبا. اما مهمترین دستاوردی که از پداگوژی انتظار می رود، این است که فراگیران با این روش به جای اینکه نگرش و مهارت های خود را مستقیما از معلمان خود دریافت کنند، بتوانند با راهنمایی معلمان، به کشف و نوآوری برسند و یاد بگیرند که به چه دانشی، نگرشی و یا مهارتی نیازمندند و چگونه و از چه راهی می توانند آن رابه دست آورند.

به این ترتیب، فراگیران وارد فرآیند کشف، نوآوری و در یک کلام، خلاقیت می شوند و اینجاست که هنرها و از جمله مهمترین و بهترین آنها برای دستیابی به این هدف، وارد میدان می شوند و «تئاتر پداگوژیک» مفهومی کاربردی و نوین پیدا می کند.

این مقاله در واقع درآمدی است بر مفهوم پداگوژی در تئاتر کودکان که حاصل مشاهدات و مطالعات اخیر نگارنده است؛

    الف - پیشینه

    در عین حال که واژه یا اصطلاح «پداگوژی» تازه و غریب به نظر می رسد، اما اگر کاربردهای آن توضیح داده شود، متوجه می شویم که هم اکنون بسیاری از روش ها و آداب آن در مراکز تعلیم و تربیت و دانشگاه ها به کار می رود زیرا که پداگوژی علوم مختلف و متنوعی را در بر می گیرد که در آن تربیت بدنی، ذهنی و اخلاقی به طور مستقل یا توامان صورت می پذیرد.

    در یونان باستان، دایگان و یا بردگانی که وظیفه نگهداری و بردن و برگرداندن کودکان به مدرسه را داشتند، با این نام خوانده می شدند. عموم دانشمندان و اندیشمندان علم تعلیم و تربیت کودکان نیز به این اصطلاح اشاره کرده اند. اما در کشور ما، موارد بسیار محدود و معدودی از کاربرد این اصطلاح دیده می شود که آخرین آن در خصوص آموزش مهارت های فنی در سازمان فنی و حرفه ای کشور به کار برده شده است.

    تعداد کتاب ها و یا مقالاتی که درباره پداگوژی و کاربردهای آن نوشته شده است، در کشور ما از تعداد انگشتان دو دست تجاوز نمی کند هر چند در مراجعه به هر یک از موتورهای جستجوگر اینترنتی، با هزاران سایت روبرو می شویم که درباره پداگوژی و تئاتر پداگوژیک مطالب و توضیحات مفصل دارند.

    ب - پداگوژی در تئاتر

    نویسنده این مطلب، نخستین بار اصطلاح پداگوژی در تئاتر را صرفا در چند نقد مطبوعاتی و از زبان یکی از منتقدان شنیده است. برداشتی که از این اصطلاح در آن زمان می شد، حکایت از این داشت که پداگوژی در طبقات فرو دست اجتماعی که با فقر و مشکلات دست و پنجه نرم می کنند و اوضاع فلاکت باری دارند، معنا پیدا می کند.

    یکی از منتقدان از جمله افرادی است که اصطلاح پداگوژی را درباره آثاری مثل نمایشنامه های «اسماعیل خلج» و نیز «ماشین نشین ها»ی اصغر فرهادی به کار برده است زیرا که در چنین آثاری شخصیت های درام، در محیطی پرمسئله و با ناهنجاری های مشهود فردی و اجتماعی زندگی نکبت باری دارند و گاهی از بیماری های روحی، روانی و حتی جسمی در رنجند.

    نخستین برداشت از «تئاتر پداگوژیک» در اجرای نمایش های کودک و نوجوان کشورهای مختلف که در آن جشنواره حضور داشتند، این بود که در فرآیند آماده سازی و تمرین با کودکان، آنچه مهم است، حاصل کار و اجرای نهایی نیست بلکه شیوه ها و طرق تمرین و مدت زمان آن است که اهمیت فوق العاده می یابد. در واقع و از این منظر، فرآیند تئاتر پداگوژیک، به فرآیند «تئاتر درمانی» شباهت پیدا می کند.

    همانطور که می دانیم «بسیاری از رویکردهای عملی، قوی و به روز در روان درمانی و تعلیم و تربیت، از روش تئاتر درمانی گرفته شده است.

    «مورنو» نیز که پدر تئاتر درمانی نامیده می شود، تئاتر درمانی را به بیماران محدود نمی کرد، بلکه آن را در مورد بزهکاران، مجرمان، افراد عادی و جمعیت ها و موسسه ها هم به کار می برد. درواقع از نظر او تئاتر درمانی همچنان که برای افراد دارای اختلال روانی کاربرد داشت، در موقعیت های آموزشی و تمامی مشاوره ها و راهنمایی ها نیز به کار می رفت.

    در آلمان نیز یکی از اهداف پروژه ای که قرار است روش ها و کاربردهای تئاتر پداگوژیک را رواج دهد، بهره گیری از روند آماده سازی و تمرین تئاتر برای غلبه بر مشکلات ذهنی و روانی کودکان است. مثل غلبه بر «ترس از تاریکی» که در بین کودکان سنین 3 تا 7 سال بسیار رایج است. به این ترتیب به جای اینکه از روش های مرسوم روان درمانی برای گفتگو و روانکاوی استفاده شود و روانکاو صرفا با کودک حرف زده و با او سوال و جواب کند، وی را وارد فرآیند «بازی» می کند.

    «درگیر کردن جسم و ذهن به اینکه رویدادی در حال وقوع در زمان جاری است، نظرات و احساس هایی را به سطح آگاهی فرد منتقل می کند که فقط در حالت گفتگو در مورد آن مسئله امکان پذیر نیست. وجوه غیر کلامی نه فقط در کم و کیف رابطه اثر دارد، بلکه سر نخ هایی از انگیزش ها و نگرش های نهفته درونی هستند.

    به رفتار درآوردن یک احساس ، تفکر، و یا نگرش ویژه با استفاده از حرکات و حالات بدنی، درک و شناخت کامل تری از دنیای درونی به دست می دهد.»

    در نمایشی دیگر که در جشنواره کودک و نوجوان آلمان به نمایش درآمد، تماشاگران از مطالب درج شده در بروشور نمایش متوجه شدند که تمامی کودکان دختر و پسر بازیگر در یکی از نمایش ها، حاصل ازدواج پدر و مادری بودند که یکی یا هر دوی آنها دارای بیماری ایدز بوده و لاجرم آنها نیز از همان آغاز تولد بیماری ایدز دارند و خود بر این نکته واقفند.

    اکنون نمایش به یاری آنها آمده تا در فرآیند تمرین و زندگی گروهی با یکدیگر یقین حاصل کنند که با وجود داشتن بیماری مهلکی به نام ایدز نیز می توان زندگی کرد و به ادامه زندگی امیدوار بود.